Nos últimos anos vimos como o noso estilo de vida sufriu un cambio descomunal, Internet e as Redes Sociais achegan numerosos beneficios ao noso día a día. Con todo algo tan novo e que se introduciu de maneira global nas nosas vidas, chegando a máis do 90% dos/as adolescentes da nosa sociedade, tamén entraña riscos.
O uso abusivo da Internet
Unha das grandes preocupacións que existen en torno ao uso da Internet e as Redes Sociais é a posible “adicción” que poidan crear. É algo que leva estudando xa desde os anos 70, cando os científicos e académicos empezaron a manifestar a súa preocupación achega do uso abusivo dos computadores, concretamente sobre o que eles chamaron “programadores compulsivos” (Weizenbaum, 1976). Nos anos 80 outro autor relacionou a adicción aos computadores co illamento social (Zimbardo, 1980) e nos 90 foi cando se empezou a falar de adicción tecnolóxica (Griffiths, 1999a).
Actualmente dispoñemos de moitos máis estudos científicos sobre este tema e nos últimos anos as Redes Sociais xeraron máis interese. Hoxe en día podemos consultar estudos científicos sobre Instagram, Snapchat, Twitter ou especialmente Facebook situándose como a Rede Social que máis literatura xerou nos últimos tempos, quizá debido a que é a Rede Social que conta con maior número de usuarios na actualidade.
Os riscos da Internet e as Redes Sociais
A facilidade para compartir contidos nas Redes Sociais probablemente sexa un factor que aumente o atractivo das devanditas ferramentas para os/as mozos/as, algo que pode entrañar unha serie de riscos dos que moitas veces non son conscientes. O uso da Internet pode facilitar a caída dos/as adolescentes en determinados comportamentos que van desde o acceso a pornografía en menores que non están preparados para iso a sexting, gambling, grooming ou ciber dating e mesmo o archiconocido ciberbullying ou ciberacoso.
O sexting é unha práctica que consiste no envío de contidos de tipo erótico ou sexual dun mesmo a través das Novas Tecnoloxías e está cada vez máis estendido. En 2010 o 4% dos/as mozos/as de entre 10 e 16 anos recoñecía realizar sexting activo (facerse fotos provocativas ou inadecuadas) e un 8,1% afirmaban recibir contidos de tipo erótico da súa contorna (Instituto Nacional de Tecnoloxías da Comunicación, INTECO, e France Telecom España, Orange, 2010). Algunhas das razóns que se dan para entender por que se produce este comportamento nos/as adolescentes é o feito de manter unha relación de parella, considerando o sexting como unha conduta normal das relacións sentimentais, entendido como unha proba de amor cara á outra persoa. Outra razón para practicar sexting é para establecer unha relación de noivado coa outra persoa ou chamar a atención da mesma (Mitchell, Finkelhor, Jones e Wolak, 2012).
Derivado do sexting poderíase producir a sextorsión, que consiste na chantaxe ou extorsión dunha persoa ameazándoa con facer públicas imaxes ou vídeos nos que lla ve en actitude erótica, pornográfica ou directamente mantendo relacións sexuais.
As Redes Sociais tamén posibilitan que os adolescentes e mozos contacten con descoñecidos a través da Rede e cheguen a formalizar encontros (e posibles situacións de abuso). Aparentemente as posibilidades de que un menor concierte unha reunión cara a cara cunha persoa que coñeceu a través de Internet son escasas, pero é importante saber que leva ós/ás adolescentes para quedar con descoñecidos para poder previlo. Algunhas das razóns máis frecuentes son o aburrimento, o querer coñecer novas persoas ou non ser capaces de manter relacións cara a cara, preferindo relacionarse a través de Internet (Peter, Valkenburg e Schouten, 2006).
Relacionado con isto atópase o grooming, que se basea na creación por parte de adultos de perfís falsos nas Redes Sociais, facéndose pasar por menores coa intención de contactar con outros/as menores a través do engano, o agarimo simulado ou finxindo empatía. Tras gañarse a confianza do/a mozo/a buscan obter beneficios sexuais, recorrendo á persuasión. O gran perigo desta práctica é a chantaxe que o adulto realiza ó/á menor unha vez que se gañou a súa confianza e recibiu imaxes do/a menor de contido erótico. A partir de aquí o adulto converte a esixencia en algo habitual, co obxectivo de conseguir cada vez máis imaxes e vídeos do/a menor e mesmo concretar un encontro sexual entre ambos.
O acoso a través da Rede: ciberbullying ou ciberacoso
O ciberacoso é un dos riscos que máis preocupación e literatura está a xerar na actualidade e cada vez son máis frecuentes os plans de actuación contra o acoso escolar debido ás consecuencias tan graves que pode chegar a ter na vida de nenos/as e adolescentes.
O ciberacoso pode definirse como o acto intencional de realizar dano de forma repetida a un/unha menor por parte doutro/a menor ou grupo de menores, utilizando para iso as Novas Tecnoloxías, especialmente Internet e o teléfono móbil (Salmerón, Eddy e Morais, 2015). O que caracteriza a esta nova forma de agresión (en comparación co acoso tradicional ou cara a cara) é a banalización do insulto, que vén desencadeada por unha redución e disolución da responsabilidade na Rede. Ademais, o ciberacoso adquire un carácter máis grupal, xa que as condutas agresivas son expostas a numerosos espectadores potenciais e, unha vez subidos os contidos daniños á Rede, poden empezar a compartirse nas Redes Sociais e a través de mensaxería instantánea alcanzando en cuestión de segundos a toda a contorna da vítima, con altas probabilidades de que ese contido se viralice na Rede.
Outra das características definitorias do ciberbullying é a posibilidade que teñen os/as agresores/as de volverse anónimos/as e non desvelar a súa autoría ou mesmo enganar sobre ela. Isto fai que o/a agresor/a aumente a súa sensación de poder sobre a vítima, do mesmo xeito que sente que o seu anonimato protéxelle de posibles repercusións. Por último, o acoso a través do móbil e a dispoñibilidade de conexión a Internet durante todo o día permite ós/ás agresores/as acceder á vítima en calquera momento e lugar, sen deixarlle descanso nin espazo persoal (Do Rey, Flores, Garmendia, Martínez, Ortega e Tejerina, 2011). De igual modo, Internet produce tamén un efecto desinhibidor sobre os comportamentos (Suler, 2004), propiciando que menores que non agredirían fisicamente si o fagan a través da Rede.
Cambio de hábitos e comportamentos debido a Internet e as Redes Sociais
Ademais dos riscos mencionados o uso da Internet e as Redes Sociais pode xerar un cambio de comportamentos nos/as mozos/as. Por exemplo, vinculouse o uso da Internet a un incremento nas manifestacións sexistas entre mozos/as e a violencia de xénero, converténdose nunha ferramenta que facilita a chantaxe emocional e o control dentro da parella (Díaz-Augado, 2013), algo que vemos cada vez con máis frecuencia nos telexornais.
Tamén se ha visto que Internet e as Redes Sociais poden absorber ó/á menor a este mundo virtual, o que pode levar a distanciarse do mundo real e a perder o contacto coa contorna máis próxima (Becoña, 2009). Algúns estudos mesmo chegan a afirmar que o adolescente podería priorizar a comunicación a través do teléfono móbil en detrimento de as relacións persoais e alterando o seu patrón de interacción social (Bianchi e Phillips, 2005; Kamibeppu e Sugiura, 2005).
Dentro do contexto escolar outro dos comportamentos negativos derivados do uso da Internet que se estudou é a presenza de baixo rendemento académico e o absentismo escolar presencial: acudir ó centro escolar pero sen prestar atención, dedicando máis tempo ás redes sociais, mensaxería instantánea, etc. (Chen e Peng, 2008; Irlles, Perona e Baños, 2015; Kubey, Lavin e Barrows, 2001).
En relación á vida extraescolar, as consecuencias derivadas dos problemas de uso da Internet entre os/as adolescentes poden ser moi diversas: diminución do interese e o abandono total de actividades que anteriormente resultaban pracenteiras ou gratificantes, alteracións nas pautas de soño e de alimentación e mesmo obesidade.
Respecto disto último algúns autores/as comezaron a empregar o termo “sedentarismo tecnolóxico” para referirse ao aumento de condutas sedentarias en detrimento de a actividade física, dada a gran cantidade de dispositivos tecnolóxicos relacionados con Internet (videoconsolas, smartphones, computadores, tablets…) dos que se fai un uso habitual na actualidade (Duque e Vásquez, 2013; Illas, 2014; Martínez, Pérez e Solano, 2011).
En definitiva, os riscos asociados ó uso das Novas Tecnoloxías son múltiples, con todo, non se debe tratar de demonizar o uso da Internet debido a que a pesar das consecuencias negativas que se poderían derivar dos fenómenos anteriormente mencionados, a prevalencia dos mesmos segue sendo na maior parte dos casos baixa.
Que facer ante estes riscos? Previr
Como pais/nais e educadores/as temos moitas opcións para poñer freo e impedir que se dean estes casos de risco e condutas problemáticas. O primeiro que debemos facer é formarnos: aprender todo o posible acerca da Internet e as Redes Sociais, só sendo conscientes de que supoñen estas Novas Tecnoloxías seremos capaces de poder previr comportamentos de risco nos nosos/as adolescentes.
O seguinte paso sería acompañalos. Acompañar ós/ás nosos/as peques no uso da Internet e as Redes Sociais desde pequenos, asesorándoos, axudándolles, ensinándolles que está ben e que non dentro da esfera dixital, do mesmo xeito que o facemos cando imos ao parque e ensinámoslle as cousas que se poden facer e as que non porque poden ser perigosas para eles/as.
Pero tamén podemos axudarnos de ferramentas tecnolóxicas para facer este traballo de maneira máis fácil e asegurarnos de que os/as peques están protexidos cando navegan na Internet:
Unha das plataformas sociais máis interesantes para os/as mozos/as pola variedade de contidos que poden atopar é Youtube, con todo o seu uso pode entrañar riscos xa que poderían acceder a contidos non adecuados para a súa idade. Por iso dispoñemos dunha alternativa, Youtube Kids, que está adaptado para nenos/as a partir de 4 anos tanto en contidos como en forma de navegación.
O teléfono móbil é algo que os/as pequenos/as utilizan cada vez máis e a través del pódese acceder a moito contido: descargar aplicacións, libros, películas, etc. Neste sentido podemos utilizar o control parental (por exemplo o de Google Play se o noso teléfono utiliza Android ou a alternativa de Apple se é IOS) para limitar o acceso a determinados contidos.
Para o computador tamén temos multitude de software de control parental co que poderemos permitir ou denegar o acceso a determinados sitios webs, concretar a duración da navegación para que non pasen conectados máis tempo do desexado, facer un seguimento da súa navegación para poder supervisar se o fan correctamente e en caso contrario reforzar a educación na Internet e Redes Sociais, etc.
E por último revisar os contidos de xogos, programas e páxinas web que visitan os/as nenos/as, utilizar o sentido común para saber se o noso/a fillo/a ten a madurez suficiente para eses contidos ou non, se os entenderá ou non, se debe velos ou mellor non, etc. Neste sentido é moi normal sentirse excedido pola gran cantidade de información que nos rodea, pero sempre hai persoas, colexios ou entidades nas que podemos apoiarnos para iso.
Información e axuda sobre o uso da Internet e as Redes Sociais en menores
Algúns organismos trataron de facer publicacións para axudar ós pais/nais no seu labor de ensinar ós/ás peques sobre o uso da Internet e as Redes Sociais. O Defensor do Menor xunto á Fundación Gaudium e Caixa Madrid elaboraron unha guía algo extensa, que aborda o uso dos móbiles e videoxogos, e que non só dá recomendacións senón que tamén explican a incidencia dalgunhas problemáticas e cales son os riscos que existen na Internet, tal e como explicamos neste post: Guía para pais e educadores sobre o uso seguro da Internet, móbiles e videoxogos.
Tamén Inteco, agora Incibe (Instituto Nacional de Ciberseguridad), publicou hai un tempo unha guía moito máis breve que vos pode resultar de utilidade, centrada exclusivamente en distintas recomendacións en función da idade do neno/a: Guía de menores na Internet para pais e nais.
Incibe tamén desenvolveu o sitio web Internet Segura for kids onde poñen a disposición de pais e nais diferentes guías sobre a privacidade dos datos, o control parental e en xeral diversa información sobre cales son os riscos que corren os/as menores na Internet e que se pode facer para previlos. Tamén dispoñen dun servizo de axuda telefónica, tanto para menores como para pais/nais e educadores/as.
Pais 2.0 é unha ONG única en España que ofrece un tratamento integral fronte ós riscos derivados das novas tecnoloxías: prevención, sensibilización, formación, mediación e asistencia psicolóxica e xurídica. Ofrecen charlas en colexios e institutos, dan talleres prácticos e realizan estudos e campañas de sensibilización.
Na nosa comunidade a Axencia para a Modernización Tecnolóxica de Galicia (AMTEGA), a través da Rede de aulas CeMIT, oferta cursos para adultos onde se fala sobre o uso seguro da Internet e das TIC por parte dos/as menores, a seguridade informática, o uso de programas de control parental, ciberdelitos ou sobre a protección de datos persoais.
E especificamente para o ámbito escolar a Dirección Xeral da Policía desenvolveu dentro do Plan Director para a Convivencia e Mellora da Seguridade nos Centros Educativos e as súas contornas diversas guías para profesores/as, en función do curso que dan clase.
